Quản lý loài ngoại lai xâm hại, bảo tồn đa dạng sinh học bền vững

Chủ nhật - 21/09/2025 12:38

Theo Báo cáo về loài ngoại lai xâm hại (NLXH) năm 2023 của Diễn đàn Khoa học – Chính sách Liên chính phủ về Đa dạng sinh học và dịch vụ hệ sinh thái (gọi tắt là IPBES), loài NLXH là một trong năm nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học toàn cầu. Hơn 3.500 loài đã được ghi nhận gây hại, với chi phí thiệt hại lên tới 420 tỷ đô la Mỹ mỗi năm.

Mỗi năm có khoảng 200 loài ngoại lai mới được đưa vào các hệ sinh thái mới do hoạt động của con người. Nếu không có hành động kịp thời, con số này có thể tăng thêm một phần ba vào năm 2050 so với năm 2005. Tuy nhiên, hiện nay có đến 83% quốc gia vẫn chưa có luật pháp cụ thể về phòng ngừa và kiểm soát loài ngoại lai xâm hại. Báo cáo nhấn mạnh rằng phòng ngừa là biện pháp hiệu quả và tiết kiệm nhất, đặc biệt tại các hệ sinh thái nhạy cảm như đảo và vùng nước nội địa. Nếu được phát hiện sớm và có đủ nguồn lực, việc xóa sổ, khoanh vùng, kiểm soát và phục hồi hệ sinh thái là hoàn toàn khả thi. Báo cáo IPBES 2023 là tài liệu toàn cầu đầu tiên tổng hợp có hệ thống bằng chứng và giải pháp cho vấn đề này, đồng thời hỗ trợ thực hiện Mục tiêu 6 của Khung đa dạng sinh học toàn cầu Côn Minh – Montreal và các Mục tiêu Phát triển bền vững.
Tại Việt Nam, các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương và lục bình đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp, hệ sinh thái nước ngọt và sinh kế của người dân. Là quốc gia giàu đa dạng sinh học nhưng Việt Nam cũng rất dễ bị tổn thương trước sự xâm nhập và lan rộng của các loài ngoại lai, do thiếu dữ liệu và giám sát dài hạn, hạn chế nguồn lực và sự phối hợp liên ngành, và nhận thức cộng đồng còn thấp.
Hành động ngăn ngừa và kiểm soát các loài ngoại lai xâm hại góp phần thực hiện hiệu quả Chiến lược quốc gia về đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn 2050.
“Giải quyết vấn đề loài ngoại lai xâm hại không chỉ là bảo vệ hệ sinh thái. Đó là bảo vệ con người. Bảo vệ sức khỏe. Bảo vệ sinh kế. Bảo vệ tương lai của chúng ta. Mỗi bước trong quá trình xâm lấn đều quan trọng. Mỗi sự chậm trễ đều phải trả giá. Chính sách và thể chế là chưa đủ. Chúng ta cần con người. Cần nâng cao nhận thức cộng đồng. Cần xây dựng năng lực địa phương. Cần huy động khu vực tư nhân. Cần trao quyền cho cộng đồng.” (Bà Ramla Khalidi, Trưởng Đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam).
Tại Đồng bằng sông Cửu Long, lục bình được thu gom để chế biến thành phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và sản phẩm thủ công mỹ nghệ, vừa góp phần kiểm soát sinh khối loài xâm hại, vừa tạo thêm thu nhập cho cộng đồng.

https://images2.thanhnien.vn/528068263637045248/2025/6/28/12-nhieu-phu-nu-dia-phuong-gan-bo-lau-dai-voi-cong-viecanh-thanh-duy-online-17511101752361119332804.jpg

làm đồ thủ công mỹ nghệ từ cây lục bình

Theo Thông tư số 35/2018/TT-BTNMT của Bộ Tài nguyên và Môi trường: Quy định tiêu chí xác định và ban hành Danh mục loài ngoại lai xâm hại, một số loài ngoại lai xâm hại:

Rùa tai đỏ (Red-eared Slider), tên khoa học Trachemys scripta

Việc nuôi rùa tai đỏ để làm thú cưng thường liên quan đến nguy cơ mắc bệnh thương hàn ở trẻ em nuôi chúng làm thú cưng (Williams, 1999), nhưng nó có thể tác động tiêu cực đến rùa hoang dã bản địa khi thú cưng được thả ra sẽ phát tán bệnh tật và ký sinh trùng vào môi trường (Stuart, 2000).

https://zenodo.org/record/1202947/files/figure.png

Hải ly Nam Mỹ, tên khoa học Myocastor coypus

Do tính háu ăn, chúng phá vỡ nghiêm trọng môi trường sống tự nhiên và làm thay đổi thành phần của các quần thể thực vật địa phương. Ngoài ra, nó còn làm suy thoái bờ sông và hệ thống thủy lợi thông qua hoạt động đào hang rộng rãi và gây ảnh hưởng lớn đến nông nghiệp.

Cây ngũ sắc (bông ổi), tên khoa học Lantana camara là một loại cây bụi chứa triterpen độc hại gây thoái hóa gan ở gia súc, gây ra các dấu hiệu nhạy cảm với ánh sáng, vàng da, ứ trệ dạ cỏ và suy nhược.

Cây Trinh nữ móc, tên khoa học Mimosa diplotricha

https://www.feedipedia.org/sites/default/files/images/water_hyacinth.jpg

Bèo tây (bèo Lục bình, bèo Nhật Bản), tên khoa học Eichhornia crassipes

Trên thế giới, một số quốc gia, vùng lãnh thổ giải quyết loài NLXH

Ước tính có khoảng 200.000 con kỳ nhông xanh đang sinh sống tại khu vực phía Nam và Trung Đài Loan, những vùng đất vốn phụ thuộc lớn vào sản xuất nông nghiệp. Không có kẻ thù tự nhiên, loài bò sát này sinh sôi nhanh chóng, gây hại cho mùa màng. Chúng có thể dài tới 2 mét, nặng 5 kg và sống đến 20 năm. Mỗi lần sinh sản, con cái có thể đẻ tới 80 trứng.
Để kiểm soát số lượng kỳ nhông xanh, chính quyền Đài Loan đang chuẩn bị tiêu hủy tới 120.000 cá thể. Trong năm qua, các đội săn bắt đặc biệt đã tiêu diệt khoảng 70.000 con. Chính quyền địa phương treo thưởng lên đến 15 USD cho mỗi con kỳ nhông bị bắt.

Thỏ châu Âu: Nhìn chúng có vẻ đáng yêu, nhưng từ khi được đem đến đây vào năm 1857 để làm mồi săn và thực phẩm, loài vật này đã phá hủy đất đai của Australia với tốc độ sinh sản nhanh. Do không thể kiểm soát chúng, một hàng rào chống thỏ đã được xây dựng ở vùng phía tây. Chúng phá hại mùa màng, cây non trong vườn ăn trái và rừng, gây xói mòn đất... và trở thành một trong những nhân tố chính khiến các loài cây bản địa biến mất. Ảnh: Phys.

Siêu lợn ở Canada đang tràn qua biên giới phía bắc vào Mỹ

Siêu lợn lai giữa lợn nhà và lợn hoang châu Âu, được nhân giống cách đây vài thập kỷ để tạo ra lợn to hơn. Siêu lợn có bộ lông dày, giúp chúng sinh tồn qua mùa đông lạnh ở Canada và miền bắc nước Mỹ.
Những con lợn này nặng hơn 272 kg, săn loài bản xứ như ếch, kỳ giông và chim làm tổ trên mặt đất. Chúng cũng phá hủy hoa màu khi sục sạo mặt đất để ăn rễ cây và ấu trùng côn trùng. Siêu lợn được ghi nhận ở bang North Dakota và South Dakota, nhưng hiện nay chúng chưa thể thiết lập quần thể vĩnh viễn.

Tham khảo:
https://www.undp.org/vi/vietnam/press-releases/tang-cuong-hop-tac-quan-ly-loai-ngoai-lai-xam-hai-huong-toi-muc-tieu-bao-ton-da-dang-sinh-hoc-va-phat-trien-ben-vung
https://www.gbif.org/species/142340495
https://nas.er.usgs.gov/queries/factsheet.aspx?SpeciesID=1261

Tác giả: Nghĩa Nguyễn Tuấn