HA LONG NATURE: Khám phá “ong bắp cày thây ma” ("zombie wasps")

Thứ bảy - 13/09/2025 05:52

Thế giới côn trùng đầy rẫy những điều bất ngờ và kỳ thú, và ong bắp cày gián ngọc lục bảo cũng không ngoại lệ. Ampulex compressa, còn được gọi là ong bắp cày ngọc lục bảo hoặc ong bắp cày gián ngọc lục bảo, là một sinh vật hấp dẫn với phương pháp sinh sản khác thường. Loài ong bắp cày này nổi tiếng với khả năng kiểm soát và điều khiển hành vi của loài Periplaneta americana (Gián Mỹ, còn gọi là gián nhà, một loài côn trùng dịch hại phổ biến) một hành vi khiến chúng có biệt danh là “ong bắp cày thây ma” (“zombie wasps”) trong thế giới động vật.

Ampulex compressa thuộc bộ cánh màng (Hymenoptera), họ tò vò (Ampulicidae), chi tò vò ngọc lục bảo (Ampulex)

Nhìn bề ngoài, ong bắp cày có màu xanh lục-xanh lam-cam-đen ánh kim, trong đó hai chân cuối cùng có xương đùi màu cam nổi bật. Cơ thể thon gọn, râu cuộn ở đầu, chân và cánh dễ quan sát khi ong bắp cày ở tư thế nghỉ. Nhưng đừng để vẻ đẹp của chúng đánh lừa bạn (But don't let its beauty fool you), ong bắp cày gián ngọc lục bảo là một thợ săn lành nghề với nọc độc cực mạnh. Nọc của ong bắp cày được sử dụng để tiêm nọc độc vào vật chủ là gián, làm tê liệt và thay đổi hành vi của chúng.
Các nghiên cứu cho thấy nọc độc của Ampulex Compressa—ảnh hưởng đến hành vi và sự dẫn truyền synap của gián. Các giai đoạn chính:
1. Ong bắp cày đơn độc Ampulex compressa đốt một con gián Periplaneta americana hai lần (nọc độc giàu GABA , một chất ức chế dẫn truyền thần kinh)
2. Vết đốt đầu tiên vào phần ngực bụng gây ra tình trạng tê liệt tạm thời. Trong quá trình tê liệt này, ong bắp cày tiếp tục đốt hạch dưới thực quản, dần dần dẫn đến tình trạng bất hoạt vĩnh viễn.
3. Tuyến nọc độc là một cơ quan có cặp và phân nhánh cao, với một ống tĩnh mạch chung. Lòng ống lớn được lót bằng một lớp biểu bì gấp nếp. Không có kho chứa nọc độc.
4. Dịch chiết từ tuyến nọc độc gây ra sự co thắt chậm ở hồi tràng chuột lang.
5. Chất chủ vận có trong nọc độc không thể được xác định với một chất chủ vận đã biết.
6. Dịch chiết từ tuyến nọc độc ngăn chặn sự dẫn truyền synap từ dây thần kinh ngũ cốc đến các tế bào thần kinh khổng lồ ở hạch bụng thứ sáu của gián.
7. Sự tắc nghẽn phát triển dần dần, giống như sự xuất hiện dần dần của tác động của nọc độc vào hạch dưới thực quản đối với hành vi của gián.
gamma-aminobutyric acid.
Về GABA (gamma-aminobutyric acid): chất dẫn truyền thần kinh được cơ thể sản xuất ức chế chủ yếu trong não. GABA là một acid amin có nguồn gốc từ Glutamate và được Decarboxyl bởi enzyme Glutamate Decarboxylase. Sau khi tương tác với thụ thể của nó, GABA được bơm chủ động trở lại các đầu mút và GABA giúp cơ thể con người cảm thấy bình tĩnh, thư giãn và tập trung vì nó liên quan đến việc làm dịu các tín hiệu thần kinh, giúp duy trì năng lượng đồng thời ngăn ngừa các cảm xúc mạnh như lo lắng, sợ hãi hoặc căng thẳng.
Các hình ảnh dưới đây được lấy từ Neuro-parasitogy of the Jewel Wasp and its Zombie Cockroach Host (Ký sinh thần kinh của ong bắp cày ngọc lục bảo và vật chủ gián thây ma của nó). Nguồn: Hiệp hội Côn trùng học Hoa Kỳ (Entomological Society of America)

Ong bắp cày tiếp cận con gián Mỹ

Vật nó ra và tiêm mũi thứ nhất vào phần trước ngực (làm tê liệt chân trước trong một đến hai phút)

Tiêm mũi thứ hai vào hạch dưới thực quản (khiến gián có thể đi lại nhưng không thể chạy trốn).

Gián sau khi bị tiêm nọc độc, hậu quả của việc tiêm nọc độc vào hạch dưới thực quản là gián sẽ tự chải chuốt để đảm bảo con non của ong bắp cày có môi trường sạch sẽ để phát triển mà không có vi khuẩn.