Pheromone, một hiện tượng hóa học thú vị

Chủ nhật - 31/08/2025 01:00

Sự sống thật kỳ diệu: không có gì là vô dụng, mọi thứ đều thiết yếu. Tuy nhiên, nó đang bị đe dọa bởi sự thiếu hiểu biết của chúng ta. Chúng ta cùng tìm hiểu về pheromone, một chất có vai trò giải phóng các hợp chất hóa học ra bên ngoài cơ thể, nội dung có trong chương trình Sinh học lớp 11.

Pheromone có một mùi nhất định, được phân tán trong không khí và có thể được phát hiện và giải mã bởi một số hệ thống của động vật cũng như con người, chẳng hạn như khứu giác, trong khi một mùi đơn giản là một chất hóa học không nhất thiết phải gửi tín hiệu đến một sinh vật sống, chẳng hạn như mùi trứng thối, mùi phân hủy chất hữu cơ,..

Pheromone ở động vật có chức năng chủ yếu phục vụ mục đích sinh sản, nhưng cũng là để sinh tồn. Được coi như một dạng “ngôn ngữ” giao tiếp đặc biệt dưới dạng các chất hóa học như báo động nguy hiểm cảnh báo các con vật khác hãy tránh xa hoặc thu hút chúng lại gần, báo hiệu về con mồi, phân định lãnh thổ,..Pheromone là một chất tạo mùi thường có nhiều hơn trên cơ thể côn trùng cái, vào mùa sinh sản côn trùng cái sẽ tiết ra chất này để thu hút côn trùng đực giao hợp với mình,…

Pheromone được tiết ra ngoài cơ thể động vật (không xương sống, có xương sống) và có thể gây ra những phản ứng chuyên biệt cho những cá thể khác cùng loài. Pheromone đôi khi được gọi là hormone xã hội hoặc hệ thống thông tin hóa học, thực hiện sự giao tiếp đặc trưng cho loài. Sự giao tiếp được đảm bảo bởi hệ thần kinh. Các dây thần kinh rời khỏi các cơ quan thụ cảm: thần kinh thị giác từ các thụ thể thị giác, thần kinh thính giác từ các thụ thể cảm nhận âm thanh, thần kinh râu từ các thụ thể khứu giác ở râu côn trùng, v.v. Những dây thần kinh này không kết nối trực tiếp với các cơ quan thực hiện mà nối với các trung tâm thần kinh. Ở động vật có xương sống, các trung tâm thần kinh này là tủy sống nằm trong cột sống và não nằm trong hộp sọ. Các dây thần kinh rời khỏi các trung tâm thần kinh đến các cơ quan thực hiện.
1. Ở loài ong
Nếu một cá thể bị tấn công, nó sẽ tiết ra một loại pheromone để báo cho những cá thể khác: ‘Coi chừng, có kẻ săn mồi ở gần đây.’ Hoặc để đánh dấu lãnh thổ của mình.
Những con ong thợ cũng phát tán chúng để thông báo cho đồng loại về nguồn thức ăn và cảnh báo chúng về các mối đe dọa. Thông điệp của chúng mạnh mẽ đến mức có thể kích hoạt phản ứng phòng vệ tập thể ngay lập tức.

Ảnh: Getty Images

2. Ở người
Cụ thể hơn, ở nam giới, các phân tử này được sản xuất ở tuyến nách dưới cánh tay và là dẫn xuất của androgen, đặc biệt là testosterone. Chúng được cho là có ảnh hưởng đến sinh lý nữ, nhưng chưa ai chứng minh được điều này một cách chắc chắn. Ở phụ nữ, pheromone là một hỗn hợp các chất gọi là axit cacboxylic, chứa axit axetic, tinh chất của thứ chúng ta tìm thấy trong giấm. Hợp chất Pheromone này tùy vào cơ địa của mỗi người mà chất này có mùi đậm nhạt khác nhau. Hợp chất này sẽ giúp nữ giới tăng thêm sức quyến rũ còn nam giới sẽ tăng thêm được độ nam tính của mình.
Hệ thống khứu giác của chúng ta kém hiệu quả hơn so với các loài động vật có vú khác. Do đó, con người không thể phát hiện ra pheromone một cách hiệu quả. Việc tìm hiểu pheromone ở người vẫn còn nhiều bí ẩn.

3. Ở loài cầy hương (Tên khoa học: Viverricula indica (É.Geoffroy Saint-Hilaire, 1803)

Chúng có tập tính nổi bật là khả năng phát ra mùi xạ (pheromone) để đánh dấu lãnh thổ và truyền đạt thông tin về tình trạng sinh sản và sự hiện diện của mình cho các cá thể khác. Đây cũng là loại động vật có tính thích nghi cao với môi trường sống tự nhiên. Vào mùa xuân, con đực tiết ra mùi xạ thơm đặc trưng quyến rũ nhằm thu hút con cái đến giao phối. Loài này sống đơn độc, tuy nhiên theo một số tài liệu, như Thú rừng Tây Nguyên (Tập II – Thiện Lương), cầy hương đôi khi đi theo cặp (một đực, một cái). Khi bị phát hiện (thường do mùi xạ đặc trưng từ con đực) con cái có xu hướng “hy sinh” bằng cách để con đực chạy thoát.

Nghiên cứu về pheromone chủ yếu được sử dụng để kiểm soát sinh học. Ví dụ, pheromone có thể di chuyển côn trùng và do đó tránh làm phiền cư dân trong khu dân cư cũng như các sinh vật khác.

4. Loài bướm công lớn (Saturnia pyri)
Sinh vật này cũng được trang bị các cơ quan “khứu giác” xứng đáng được ghi vào Sách Kỷ lục Guinness về khả năng tiết pheromone ở con cái và sự phát hiện ở khoảng cách hàng km ở con đực.
Với sải cánh 15 cm, đây là loài bướm lớn nhất châu Âu, và bốn cánh của nó cũng có một loại “mắt” gợi nhớ đến họa tiết trang trí trên lông đuôi công...
Giống như nhiều loài sống về đêm khác, chúng không kiếm ăn, do đó không có vòi, và tuổi thọ của chúng được cho là rất ngắn. Trong trường hợp tốt nhất, thực tế chúng chỉ sống được khoảng một tuần, một khoảng thời gian chủ yếu dành cho sinh sản.

Dựa trên các thí nghiệm, từ lâu người ta đã chứng minh rằng một con công cái, nếu còn trinh tiết, có khả năng thu hút một con đực trong bán kính 5 km... không kém!!!

Cụ thể hơn, con bướm công cái còn trinh tiết sẽ tiết ra pheromone tình dục vào ban đêm, hay nói cách khác là những mùi hương khá “quyến rũ”, lan tỏa vào không khí và thỉnh thoảng được gió mang đi. Con đực được trang bị các thụ thể khứu giác nằm trên râu, và khi các phân tử mùi hương ngọt ngào bị bắt giữ, chúng chỉ cần quay trở lại nguồn... nhưng sẽ chỉ có một con có thể hút được mùi hương đó! Bạn sẽ thấy rằng giao phối chấm dứt việc phát ra pheromone và sự hấp dẫn tình dục, một nguyên lý áp dụng cho tất cả các loài côn trùng.

Sâu bướm đang quay kén Bướm cái Bướm đực

Bướm đêm công nhỏ với an ten lớn ở con đực để phát hiện pheromone từ con cái

https://www.insectes-net.fr/paon/images/pyr40gf.jpg

Bướm đêm công nhỏ với an ten nhỏ hơn ở con cái

Kết đôi ở bướm công nhỏ

Những khám phá hiện tượng pheromone ở động vật đã mang đến cho các nhà sản xuất nước hoa ý tưởng sao chép các mùi hương này bằng phương pháp hóa học và đưa chúng vào chai đựng của họ như một phương tiện quyến rũ.