Đa dạng sinh học rừng quốc gia Yên Tử: tìm hiểu Lan một lá

Thứ sáu - 05/09/2025 22:50

Chương trình giáo dục phổ thông 2018 với mục tiêu giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, hình thành phẩm chất và năng lực, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Theo đó, các bộ sách giáo khoa cũng được thiết kế mang tính kết nối tri thức với cuộc sống, từ đó người thầy cũng phải tìm tòi đưa những kiến thức thực tế vào bài học, giúp học sinh có hiểu biết thực tế, tránh lý thuyết khô cứng, nâng cao được năng lực khoa học và giải quyết các vấn đề thực tiễn.
Được ví như “lá diêu bông” (Bài thơ "Lá diêu bông" của tác giả Hoàng Cầm) vì độ hiếm, khó tìm do môi trường sống của chúng bị thay đổi, Lan một lá không mang đến cho con người nỗi buồn mà ngược lại, vẻ đẹp độc đáo với một chiếc lá duy nhất trong đời hình trái tim với rất nhiều công dụng trong chăm sóc sức khỏe.

Địa chỉ sử dụng: Bài 20. Sinh trưởng và phát triển ở thực vật (Phần III. Hormone thực vật) và bài 25. Sinh sản ở thực vật (phần nhân giống in vitro), sách Kết nối tri thức với cuộc sống.
Giáo viên cho học sinh đọc bài sau:
Xây dựng quy trình nhân giống in vitro cây Lan một lá (tên khoa học Nervilia fordii (Hance) Schlechter))
Phân loại khoa học:

PHÂN LOẠI KHOA HỌC
Giới (Kingdom)	Thực vật (Plantae)
Ngành (Phylum)	Thực vật hạt kín (TV có hoa) (Angiosperms/Magnoliophyta)
Lớp (Class)	Thực vật một lá mầm (Liliopsida)
Bộ (Order)	Bộ Lan (Orchidales)
Họ (Family)	Họ Lan (Orchidaceae)
Chi (Genus)	Cây một lá (Nervilia)
Loài	Nervilia fordii (Hance) Schlechter)

Lan một lá (Nervilia fordii (Hance) Schlechter) thuộc chi Nervilia, họ Lan (Orchidaceae) được phân bố rải rác ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Cao Bằng, ... Lan một lá chứa terpenoids, flavonoid, amino acid và một số loại dầu dễ bay hơi. Các hợp chất này cho thấy có nhiều hoạt tính dược lý chống viêm, kháng khuẩn, chống ung thư và kháng virus. Trong dân gian, Lan một lá được sử dụng làm thuốc trị ho, giải độc (nhất là ngộ độc do ăn nấm), chữa mụn nhọt, vết loét. Do nạn chặt phá rừng và bị khai thác để bán làm thuốc khiến cho loài cây này trở nên quý hiếm và có nguy cơ bị đe dọa tuyệt chủng. Lan một lá được ghi vào danh sách các loài cây cần được bảo vệ trong “Sách đỏ Việt Nam” của Bộ Khoa học và Công nghệ, phân hạng EN A1d+2d.
Theo phương pháp nhân giống truyền thống là gieo hạt vào mùa xuân, hoặc nhân từ cây mẹ. Với phương pháp này hệ số nhân rất thấp do nguồn hạt thu được không nhiều. Xuất phát tự thực tế nguồn cây quý hiếm này đang bị khai thác bừa bãi, do nguồn dược tính quý của Lan một lá nhưng chưa được phát triển một cách bền vững. Chỉ dùng các biện pháp nhân giống truyền thống không đáp ứng được các yêu cầu về duy trì, bảo tồn cũng như phát triển nguồn dược liệu trên. Do đó, cần thiết có một qui trình nhân giống in-vitro ứng dụng công nghệ tế bào thực vật trong sản xuất đại trà và duy trì được nguồn gen quý trong tự nhiên.

Hình 1. Cây lan một lá N. fordii

Trung tâm Ươm tạo Doanh nghiệp Nông nghiệp Công nghệ cao đã thành công trong việc xây dựng quy trình nhân giống in vitro lan một lá: củ lan một lá được khử trùng với HgCl₂ 0,1% trong thời gian 7,5 phút cho tỷ lệ mẫu sạch đạt 70%. Cảm ứng tạo chồi trên môi trường MS bổ sung BA và NAA cho tỷ lệ nảy chồi đạt 41,6%. Môi trường MS bổ sung BA 1 mg/L cho tỷ lệ hình thành thân rễ và nhân nhanh cụm thân rễ đạt lần lượt 50% và 95%, trong khi môi trường MS bổ sung BA 0,3 mg/L cho tỷ lệ tái sinh chồi từ thân rễ đạt 45%. Nuôi các mẫu chồi cảm ứng từ thân rễ hoặc thân củ Lan một lá trong điều kiện nhiệt độ 25 ± 2 ̊C, thời gian chiếu sáng 12h, cường độ chiếu sáng 2000 lux. Sau khoảng 2 tháng cây Lan một lá có lá mở hoàn toàn hình thành cây Lan một lá in vitro.

Hình 2. Cây lan một lá in vitro

Kết quả nghiên cứu có thể đáp ứng được nhu cầu cây giống của các cá nhân, doanh nghiệp đang muốn nhân giống và kinh doanh loài cây này cũng như hỗ trợ chuyển giao quy trình công nghệ vi nhân giống về lĩnh vực này.

(Theo: https://ahtp.hochiminhcity.gov.vn/tin-tuc/xay-dung-quy-trinh-nhan-giong-in-vitro-lan-mot-la-nervilia-fordii-hance-schltr--33855.html)

Câu hỏi:
1. Lan một lá có vai trò gì đối với đời sống con người ?
2. Xác định 5 bước trong quy trình nhân giống in vitro ở Lan một lá.
3. Trong nhân giống in vitro, từ các tế bào, mô hoặc cơ quan thực vật như rễ, lá, củ,..có thể tạo ra hàng loạt cây con giống hệt cây mẹ với số lượng lớn trong thời gian ngắn. Điều này dựa trên nguyên lý nào ở thực vật ?
4. Ngoài các địa danh Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Cao Bằng,.. được nêu trong bài, Lan một lá còn xuất hiện ở đâu ?
5. Cần làm gì để bảo vệ loài Lan một lá nói riêng cũng như các loài động thực vật khác trong tự nhiên ?

Hướng dẫn:
Câu 1: xem trong bài đọc.
Câu 2: 5 bước nhân giống in vitro
Bước 1: Chọn củ lan một lá chắc, khỏe.
Bước 2: Khử trùng bằng dung dịch HgCl₂ 0,1% trong thời gian 7,5 phút để loại bỏ sinh vật, nấm bệnh,..
Bước 3: Cảm ứng tạo chồi trên môi trường MS bổ sung BA và NAA (Môi trường MS là tên của loại môi trường tổng hợp được pha sẵn, là tên viết tắt của Murashige and Skoog medium, được phát minh bởi nhà khoa học thực vật Toshio Murashige và Skoog Folke K. vào năm 1962 khi Murashige đang tìm kiếm một loại hormone mới).
Bước 4: Bổ sung BA 1 mg/L cho tỷ lệ hình thành thân rễ và nhân nhanh cụm thân rễ đạt lần lượt 50% và 95%, bổ sung BA 0,3 mg/L cho tỷ lệ tái sinh chồi từ thân rễ đạt 45%; điều kiện nhiệt độ 25 ± 2 ̊C, thời gian chiếu sáng 12h, cường độ chiếu sáng 2000 lux. Sau khoảng 2 tháng cây Lan một lá có lá mở hoàn toàn hình thành cây Lan một lá in vitro.
Bước 5: Trồng cây trong vườn ươm.
Câu 3: Nhân giống in vitro dựa trên nguyên lý toàn năng của tế bào thực vật (cellular totipotency) – tức là mỗi tế bào sống của thực vật, trong điều kiện thích hợp, có khả năng phát triển thành một cơ thể thực vật hoàn chỉnh. Bằng cách sử dụng môi trường dinh dưỡng thích hợp và điều kiện nuôi cấy nghiêm ngặt, tế bào hoặc mô thực vật sẽ được cảm ứng để phân chia, biệt hóa, tạo chồi, hình thành rễ, và cuối cùng phát triển thành cây con hoàn chỉnh.
Câu 4: Lan một lá có tại rừng quốc gia Yên Tử, được đưa vào Bậc EN (Endangered) - Đang nguy cấp: có 18 loài trong đó có Lan một lá.
Câu 5: Với những giá trị trong hệ sinh thái và với con người, do có rất nhiều giá trị trong nuôi trồng làm cảnh, trong bài thuốc y học dân gian…., nên hiện nay đang bị khai thác một cách quá mức. Lan một lá cũng như các loài thực vật quý hiếm cần được bảo tồn và phát triển cho các thế hệ mai sau; giữ gìn môi trường sống, ngăn chặn mua bán, khai thác trái phép đồng thời nâng cao nhận thức của người dân bản địa trong việc bảo vệ rừng nhằm khai thác du lịch sinh thái bền vững là rất cần thiết.
Tham khảo:
1. Phan Thanh Lâm, Nguyễn Thị Tuyến, Hoàng Văn Sâm, 2016. ĐA DẠNG THẢM THỰC VẬT RỪNG QUỐC GIA YÊN TỬ, TỈNH QUẢNG NINH
2. http://vuonquocgiabugiamap.vn/vi/news/Thuc-vat/Hoa-lan-mot-la-Loai-thuc-vat-quy-hiem-tai-Vuon-quoc-gia-Bu-Gia-Map-226/

Tác giả: Nghĩa Nguyễn Tuấn

Bài viết xem nhiều