Để con người và voi cùng chung sống

Thứ ba - 03/06/2025 12:39

Trong tự nhiên, việc đàn voi tăng trưởng về số lượng là điều hết sức có ý nghĩa, thể hiện sự nỗ lực của chính phủ trong công tác bảo tồn đa dạng sinh học có hiệu quả đồng thời phát triển giá trị kinh tế, văn hóa và xã hội cho cộng đồng địa phương và chính quyền quốc gia cho nhiều thế hệ sau. Bên cạnh đó, việc tăng số lượng cá thể cũng kéo theo nhu cầu mở rộng khu vực sinh sống, nhu cầu tìm nguồn nước, thức ăn khiến đàn voi rời khỏi rừng và xảy ra xung đột, uy hiếp con người. Xung đột giữa người và voi là một vấn đề phổ biến ở những khu vực mà môi trường sống của voi chồng lấn với hoạt động của con người và nó gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đến sinh kế và công tác bảo tồn voi. Giải pháp nào để cùng chung sống trong “hòa bình” ?

Một giải pháp ở Congo (Cộng hòa Dân chủ Congo - DRC, quốc gia nằm ở Trung Phi)
Hàng rào điện có thể được sử dụng để thúc đẩy sự chung sống hòa bình giữa con người và voi, nhưng việc triển khai thành công của chúng phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Cisquet Opepa làm việc cho WCS (Wildlife Conservation Society), một tổ chức bảo tồn thiên nhiên. Trong ảnh, anh ấy cho thấy hàng rào điện đặc biệt được lắp đặt xung quanh một cánh đồng ở Bomassa, một ngôi làng ở phía bắc Congo.

“Nhiều con voi đi lang thang tự do gần ngôi làng”, Cisquet giải thích. “Trong nhiều năm, người dân địa phương đã cố gắng giữ chúng tránh xa cánh đồng của họ bằng cách trồng ớt, lắp bù nhìn và tổ ong, và bắn súng lên không trung... Không có cách nào hiệu quả.”
“Vào năm 2019, chúng tôi đã lắp đặt một hàng rào điện độc đáo ở Congo, xung quanh một cánh đồng rộng 4 ha. Cứ mỗi 60 cm, một thanh kim loại tích điện dài 85 cm sẽ nhô lên trên. Nếu một con voi cố nhấc hàng rào bằng ngà của mình, những thanh kim loại này sẽ chạm vào tai của nó và nó sẽ bị điện giật. Điều này không nguy hiểm đối với voi, nhưng nó ngăn cản voi đến gần.”
• "Thử nghiệm với cánh đồng nhỏ này đã thành công. Vì vậy, năm ngoái, chúng tôi đã lắp hàng rào xung quanh một cánh đồng lớn hơn (10 ha). Và chúng tôi dự định sẽ làm như vậy với một cánh đồng khác, thậm chí còn lớn hơn (20 ha)."
Ngôi làng Bomassa có khoảng 950 cư dân. "Bốn trong số mười gia đình có một mảnh đất trong cánh đồng có hàng rào", Cisquet giải thích. "Hàng rào này giúp con người và voi dễ dàng sống cạnh nhau hơn. Vì mùa màng không bị phá hủy, dân làng ít có xu hướng trả thù voi bằng cách nói với những kẻ săn trộm nơi chúng có thể tìm thấy một số con để giết."
Hàng rào hoạt động 24 giờ một ngày (trừ khi có người kiểm tra tình trạng của hàng rào, như trong ảnh dưới). Điện của hàng rào được tạo ra từ tấm pin mặt trời.

Gaston Moundzanbe là một trong những người dân làng chịu trách nhiệm đảm bảo hàng rào hoạt động bình thường. "Dân làng chăm sóc bảo dưỡng hàng rào", Cisquet nói. "Họ dọn dẹp khu vực xung quanh hàng rào, kiểm tra xem có cây nào đổ vào không..."
Dân làng Annie Mabeka và Thérèse Singho đang làm việc trên đồng ruộng. “Hàng rào này là một ý tưởng hay”, Thérèse nhấn mạnh. “Bầy voi không còn phá hoại mùa màng của chúng tôi nữa. Trên thửa đất của mình, tôi trồng sắn, khoai tây, chuối, ớt...”. Trên cánh đồng, mỗi gia đình có một thửa đất rộng 900 m².

Một con voi rừng châu Phi đơn độc (Loxodonta cyclotis) gần rìa một khu rừng rậm ở Gabon. Nguồn ảnh: Space for Giants.

Các chuyên gia trích dẫn nạn săn trộm ở các công viên quốc gia và rừng biên giới, khiến voi phải rời khỏi môi trường sống tự nhiên của chúng đến các ngôi làng. Sau đó, chúng ăn các đồn điền. Các chuyên gia trích dẫn biến đổi khí hậu là lý do thứ hai cho những động thái này. Họ ước tính rằng lượng trái cây có sẵn trong các khu rừng nhiệt đới đã giảm 80% do nhiệt độ trung bình tăng. Kết quả là, voi đã mất 11% khối lượng cơ thể.

Giải pháp ở Việt Nam

Thống kê của Chi cục Kiểm lâm Đồng Nai, khu vực tiếp giáp giữa Khu bảo tồn thiên nhiên văn hóa Đồng Nai cùng Vườn quốc gia Nam Cát Tiên có khoảng 27 con voi (xếp thứ 2 cả nước sau Đăk Lăk). Hàng năm đàn voi tăng trưởng về số lượng phá hoại tài sản, hoa màu của hàng trăm hộ dân ở đây.
Tình trạng voi ra khỏi rừng uy hiếp người dân đã xảy ra từ lâu. Gần 10 năm trước, Đồng Nai đầu tư hàng chục tỷ đồng để xây dựng 75 km hàng rào điện ở bìa rừng ngăn voi ra khu dân cư nhưng hiệu quả chưa cao. Theo Chi cục Kiểm lâm Đồng Nai, chỉ tính riêng đầu năm 2024 đến nay, 104 lần đạp voi đổ cột và quật cây vào tuyến hàng rào điện để ra ngoài, sau đó xâm nhập rẫy, vườn. Năm 2023 đàn voi tấn công gây chấn thương nặng cho một người dân ở xã Thanh Sơn, quật chết một con bò.

Hệ thống hàng rào điện ngăn voi ra ngoài rừng qua xã Mã Đà, huyện Vĩnh Cửu, Đồng Nai. Ảnh: Phước Tuấn

Hành lang bồ kết ngăn voi về làng: Cách làm của người dân huyện Quế Sơn, tỉnh Quảng Nam

Tại khu bảo tồn loài và sinh cảnh voi huyện Quế Sơn, cơ quan nghiên cứu ghi nhận có 8 con voi. Từ năm 2017 đến 2020, đàn voi thường xuyên xuất hiện gần khu dân cư thôn Cấm La, xã Quế Lâm, phá hỏng xô đựng mũ cao su, quật ngã cây. Chúng còn bẻ gãy rừng trồng gỗ keo, tiến sát khu dân cư giẫm đạp ống nước sinh hoạt. Nhiều gốc chuối, nương ngô bị voi giày xéo.
Sau khi nghiên cứu các giải pháp, khu bảo tồn đã tìm ra phương án trồng cây bồ kết. Loài cây này phát triển nhanh, có thể mọc thêm 60 cm mỗi năm. Lớp gai bồ kết dài, nhọn, bao phủ khắp thân và cành, tạo thành chướng ngại vật khó vượt qua.

Hàng bồ kết hình thành sẽ hạn chế voi từ rừng tự nhiên đến gần khu dân cư, giảm thiểu xung đột với con người. Ngoài ra, cây còn cho quả để làm dầu gội đầu, tạo thu nhập cải thiện sinh kế cho người dân.
Năm 2019, Ban Quản lý dự án Trường Sơn Xanh đã đề xuất với Cục Lâm nghiệp hỗ trợ trồng hàng rào xanh bằng cây bồ kết. Qua ba đợt trồng với tổng kinh phí 4,3 tỷ đồng, Ban cùng chính quyền đã trồng 30 ha bồ kết, mật độ 2.000-3.333 cây/ha, các cây cách nhau 1,5-2,5 m, tạo hành lang dài 7 km, rộng 45 m.
Sau 5 năm trồng, đến nay hàng rào bồ kết phát triển tốt. Ông Nguyễn Văn Bình, 72 tuổi, ở thôn Cấm La, cho biết từ khi cây bồ kết trưởng thành, tạo thành hàng rào thì đàn voi đã không về làng phá hoại cây trồng. Gia đình ông từng 4 lần phải chuyển nhà xa rừng để tránh đụng voi.
"Trước đây mỗi lần voi đến, nương rẫy của tôi chẳng khác bãi chiến trường. Thứ chúng ăn, thứ chúng quật ngã. Giờ thì tôi không còn lo nữa rồi", ông Bình nói.
Khu bảo tồn loài và sinh cảnh voi được tỉnh Quảng Nam thành lập năm 2017. Đây là khu bảo tồn voi đầu tiên ở Việt Nam có diện tích gần 19.000 ha trên địa bàn xã Phước Ninh và Quế Lâm, huyện Quế Sơn. Ngoài đàn voi rừng 8 con đang sinh sống, nơi đây còn có nhiều loại động vật hoang dã quý hiếm, với 215 loài động vật có xương sống trên cạn thuộc 84 họ, 27 bộ. Trong đó, có 32 loài thú, 134 loài chim, 28 loài bò sát và 21 loài ếch nhái.

Tác giả: Tổng hợp: Ngọc Mai, Ánh Dương, Ngọc Thanh

Bài viết xem nhiều